Ở xã Hội An, huyện Chợ Mới (An Giang), người dân vẫn cần mẫn chằm từng chiếc nón lá dưới mái nhà đơn sơ bên rặng tre, con rạch. Không ồn ào, không phô trương, làng nghề An Giang cứ thế tồn tại trong sự bền bỉ của bàn tay và ký ức. Mỗi chiếc nón là kết quả của nhiều công đoạn, nhiều mái nhà, được làm bằng sự kiên nhẫn và niềm tin âm thầm vào một nghề xưa. Từ chiếc nón trắng giản dị ấy, ta thấy cả một vùng quê đang lặng lẽ giữ gìn một nét đẹp đã ăn sâu vào đời sống và tâm hồn của con người nơi đây.
Làng nghề trăm năm và câu chuyện ở vùng quê ven sông
Câu chuyện vùng quê ven sông An Giang (Nguồn: Internet)
Nằm bên những nhánh rẽ yên bình của sông Hậu, xã Hội An (huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang) là nơi nghề chằm nón lá đã gắn bó với đời sống người dân từ những năm 1930, góp phần tạo nên bản sắc đặc trưng của các làng nghề An Giang. Theo dòng thời gian, nghề thủ công này không chỉ trở thành sinh kế mà còn là nét văn hóa đặc trưng của một vùng quê ven sông.
Được UBND tỉnh An Giang công nhận là làng nghề truyền thống vào năm 2006 (theo Quyết định số 2546/QĐ-UBND ngày 20/12/2006), làng nghề chằm nón lá Hội An hiện có 308 hộ tham gia, với 1.123 nghệ nhân được công nhận. Nghề này giải quyết việc làm ổn định cho khoảng 815 lao động thường xuyên, phần lớn là phụ nữ địa phương tranh thủ lúc nông nhàn để làm thêm thu nhập.
Dù không còn đông đúc như thời cực thịnh, khi nhà nhà đều chằm nón nhưng những âm thanh của khung nón, tiếng sột soạt của lá được ủi thẳng, hay tiếng kim len qua từng lớp vẫn đều đặn vang lên mỗi ngày. Nghề cũ vẫn bền bỉ bám trụ, len lỏi qua từng mái nhà đi qua nhiều thế hệ và âm thầm góp phần giữ gìn một phần hồn của làng nghề truyền thống An Giang.
Những công đoạn làm nên một chiếc nón lá
Để làm nên một chiếc nón lá, người thợ phải đi qua nhiều công đoạn thủ công tỉ mỉ, đòi hỏi sự kiên nhẫn và khéo léo từ đôi tay đã quen việc. Từ khâu chọn lá, ủi lá, phơi nắng cho đến chẻ nan, vót vành, xếp lá, chằm nón, khâu nón, không công đoạn nào là dễ dãi hay có thể làm gấp.
Công đoạn làm nón lá (Nguồn: Internet)
Một đặc trưng nổi bật ở làng nghề nón lá Hội An là tính chất “chuyên công đoạn” giữa các hộ gia đình. Nghĩa là, mỗi nhà chỉ chuyên một vài công đoạn trong chuỗi quy trình: có nhà chuyên chẻ nan, có nhà chỉ ủi lá, có nhà xếp và chằm nón. Cả chiếc nón là kết quả của sự nối tay nhau giữa nhiều mái nhà trong làng. Cách làm này vừa tận dụng tay nghề của từng người tạo nên nhịp sống cộng đồng rất riêng của làng nghề thủ công.
Lá để làm nón chủ yếu là lá buông, được chọn kỹ từ những nơi có nguồn lá dày, bền và bóng. Trước khi xếp lên khung, lá phải được phơi cho vừa khô, sau đó ủi phẳng để lá không bị nhăn. Khung nón được làm từ những vành tre vót mảnh, sắp theo khuôn định sẵn. Người thợ sẽ xếp lá từng lớp lên khung, đều tay, khít cạnh, rồi dùng chỉ trắng khâu xuyên từng lớp một cách chắc chắn nhưng vẫn nhẹ nhàng, đều đặn.
Vào khuôn nón lá (Nguồn: Internet)
Tất cả từ cách sắp lá đến từng đường kim mũi chỉ, đều được thực hiện bằng tay, không máy móc, không vội vã. Một người lành nghề mỗi ngày chỉ có thể hoàn thành vài chiếc nón, tùy vào độ phức tạp của lớp lá và kiểu dáng. Nhưng trong từng chiếc nón hoàn chỉnh, người ta thấy rõ dấu vết của thời gian, của sự chăm chút, và cả niềm tự hào thầm lặng của người thợ.
Giá trị của chiếc nón nằm ở bàn tay người làm
Nón lá ở Chợ Mới, An Giang (Nguồn: Internet)
Một chiếc nón lá hoàn chỉnh phải trải qua hơn 10 công đoạn, từ chọn lá, chẻ nan, xếp khuôn, chằm từng đường chỉ đến phủ dầu bóng để nón vừa bền đẹp. Mỗi chi tiết đều cần sự tỉ mỉ, đều tay và không thể làm qua loa. Bởi vậy, giá trị của chiếc nón không chỉ nằm ở hình dáng cuối cùng mà còn ở thời gian, sự kiên nhẫn và bàn tay khéo léo của người thợ.
Giá bán mỗi chiếc nón ở làng nghề nón lá Hội An dao động từ 35.000 đồng đến 120.000 đồng, tuỳ vào độ dày mỏng, lớp lá, sự tinh xảo và cả chi tiết trang trí như hoa văn, lớp dầu bóng. Trung bình, người làm được 4 – 6 cái mỗi ngày, lợi nhuận sau khi trừ nguyên vật liệu khoảng 15.000 – 16.000 đồng/chiếc. Con số ấy nghe qua tưởng chừng nhỏ bé, nhưng với nhiều phụ nữ nông thôn, đó lại là nguồn thu nhập ổn định, đều đặn, giúp họ xoay xở trong những lúc nhàn rỗi.
Như bà Trần Thị Đông (ấp An Bình) chia sẻ, ngoài vài sào ruộng, rảnh tay là bà lại chằm nón. Mỗi ngày được vài chiếc, gom góp vài chục ngàn, có thể bỏ ống tiết kiệm, hoặc chủ động khi cần chi tiêu đột xuất. Nghề chằm nón với bà không chỉ là “làm thêm” mà còn là nếp sống, là việc quen tay không dứt ra được. Ba năm gần đây, nhờ được hỗ trợ vốn từ Tổ hợp tác, bà có điều kiện mua thêm nguyên vật liệu, đáp ứng đơn đặt hàng nhiều hơn, giúp kinh tế gia đình khấm khá hơn. (Nguồn: vtc2.vn)
Chiếc nón lá, nhìn qua tưởng đơn giản, nhưng chứa đựng cả công sức, sự bền bỉ và tấm lòng của người làm ra nó. Mỗi chiếc nón bán ra không chỉ là sản phẩm, mà còn là kết quả của một chuỗi lao động thủ công tỉ mẩn, giá trị thật sự không thể đong đếm bằng tiền công ít ỏi.
Làng nghề An Giang trước làn sóng hiện đại hóa
Nón lá ở thời đại mới (Nguồn: Internet)
Những năm gần đây, xã Hội An cũng như nhiều vùng quê khác của huyện Chợ Mới đang dần đổi thay theo nhịp sống mới. Thanh niên ít còn theo nghề chằm nón, người đi học, người rời quê lên thành phố tìm công việc ổn định hơn. Nghề chằm nón vì thế chủ yếu còn lại trong tay những phụ nữ lớn tuổi, những người vẫn quen tay, quen việc, không nỡ bỏ nghề.
Làm nón vốn là nghề thủ công cần sự tỉ mỉ, kiên nhẫn. Giá bán mỗi chiếc lại không cao, công sức bỏ ra không ít. Thị trường tiêu thụ cũng không còn dễ như trước, khi thói quen dùng nón lá dần bị thay thế bởi các sản phẩm sản xuất hàng loạt. Dù vậy, người dân vẫn tìm cách thích nghi với thời cuộc.
Nhiều hộ đã bắt đầu tiếp cận hình thức bán hàng mới: nhận đơn qua điện thoại, bán sỉ cho các điểm du lịch, thậm chí kết hợp làm nón theo yêu cầu để làm quà tặng, đồ trang trí hoặc phục vụ biểu diễn, chụp ảnh. Một số người thân quen với mạng xã hội cũng đăng bán qua Facebook, Zalo để tiếp cận khách hàng rộng hơn. Cách làm tuy còn đơn giản, nhưng đã mở ra cơ hội để nghề không bị bó hẹp trong làng.
Không còn cảnh nhà nào cũng rộn ràng tiếng chằm nón như xưa nhưng nghề vẫn chưa biến mất. Nó đang âm thầm thay đổi từ cách làm, cách bán đến cách tồn tại theo hướng chậm rãi, nhưng có chọn lọc và nhiều hy vọng.
Giữ nghề – giữ ký ức của làng
Giữ gìn nghề làm nón lá truyền thống (Nguồn: Internet)
Với nhiều người dân ở xã Hội An, huyện Chợ Mới, việc giữ lấy nghề chằm nón không đơn thuần là giữ một công việc, mà là níu lại nếp sống đã trở nên quen thuộc qua bao thế hệ. Mỗi chiếc nón được bán ra, mà còn mang theo những ký ức lặng lẽ: khi mẹ dạy con cầm kim, khi bà ngồi vo tròn vành nón bên hiên nhà, khi cả xóm cùng rộn ràng tiếng chuyện trò mỗi mùa làm nón.
Nhiều người lớn tuổi trong xã vẫn miệt mài với nghề, dù con cháu họ đã có công việc ổn định. Họ làm không phải vì lợi nhuận, mà vì “quên tay không đành”. Có người nói vui: “Rảnh mà không cầm tới vành nón, cây kim thì tay cứ thấy thiếu thiếu.” Sự gắn bó ấy không dễ lý giải bằng lý lẽ kinh tế, mà bằng tình cảm với nghề cũ và cả lòng tự trọng với thứ lao động chân phương mình từng lớn lên cùng.
Giữ nghề, cũng là giữ lại một phần ký ức của làng, một vùng đất ven sông nơi con người sống chậm rãi, bền bỉ và đầy nghĩa tình. Dù có lúc trầm lắng, nhưng từng chiếc nón vẫn đều đặn ra đời như một mảnh hồn quê còn vẹn nguyên trong từng sợi lá, từng đường kim.
